Gülbank Hangi Mezhepten? Tarihin Derinliklerinden Günümüze Bir İnanç Yolculuğu
Geçmişi anlamadan bugünü kavrayamayız. Bir tarihçi olarak arşivlerin tozlu sayfalarında gezinirken, toplumların dini ritüellerinde saklı kimlik arayışlarını her defasında yeniden keşfederim. Gülbank da bu gizli kimliklerin en kadim yansımalarından biridir. Sözle yapılan bir dua olmanın ötesinde, bir topluluğun inanç, kültür ve tarihini bugüne taşıyan güçlü bir simgedir. Ancak çoğu kişinin aklındaki soru aynıdır: Gülbank hangi mezhepten?
Gülbank Nedir? Sözün Gücü ve İnancın Ritmi
Gülbank, kelime anlamı olarak Farsça “gül” (gülmek, gül) ve “bank” (ses, nida) kelimelerinden türetilmiştir. Yani, “gül sesli dua” ya da “güzel sesle yapılan niyaz” anlamına gelir. Tarih boyunca Bektaşi ve Alevi topluluklarının dini ritüellerinde önemli bir yer tutmuştur. Ancak yalnızca bir mezhebe ait olmaktan ziyade, bir düşünce biçimini, bir ahlak anlayışını ve insan merkezli bir inanç sistemini yansıtır.
Gülbanklar genellikle cem ayinlerinde, muhabbet meclislerinde, sofralarda ya da yol erkânı sırasında okunur. Bu dualarda Allah’a, Peygamber’e, On İki İmam’a, Hacı Bektaş-ı Veli’ye ve diğer erenlere niyazda bulunulur. Sözlerin melodik yapısı, hem gönüllere huzur verir hem de bir topluluğun ortak hafızasını diri tutar.
Tarihsel Süreçte Gülbank: Osmanlı’dan Günümüze
Gülbank geleneği, Anadolu’nun İslamlaşma süreci ile birlikte şekillendi. 13. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya yerleşen Türkmen boyları arasında gelişen tasavvufî İslam anlayışı, İslam’ın daha içsel ve insani bir yorumunu benimsedi. Hacı Bektaş-ı Veli’nin öncülüğünü yaptığı bu anlayışta ritüeller, zikir ve dua biçimleri halkın dilinde ve kültüründe yeniden yorumlandı.
Osmanlı döneminde Gülbank, sadece Alevi-Bektaşi topluluklarının değil, aynı zamanda Yeniçeri Ocağı’nın da ayrılmaz bir parçası haline geldi. Her sefere çıkmadan önce “Gülbank-ı Muhammedi” okunur, askerler bu duayla manevi güç kazanırdı. Bu durum, Gülbank’ın hem dini hem de sosyo-politik bir simgeye dönüştüğünü gösterir.
Yeniçeri Gülbankı: Devlet ve İnanç Arasındaki İnce Çizgi
Yeniçeri Ocağı’nın Bektaşilikle olan bağı, Gülbank’ın Osmanlı toplumu içinde yaygınlaşmasını sağladı. “Ya Allah, ya Muhammed, ya Ali!” nidalarıyla başlayan Gülbanklar, hem askeri bir moral duası hem de manevi bir bağlılık göstergesiydi. Ancak 1826’da Vaka-i Hayriye ile Bektaşiliğin yasaklanması, bu geleneği yer altına itti. Gülbank artık gizli cemlerde, tekkelerde ve köy odalarında yaşatılmaya devam etti.
Gülbank Hangi Mezhepten? İnanç Çizgisinin Kökenleri
Tarihsel ve teolojik bağlamda Gülbank, Alevi-Bektaşi inanç sistemine ait bir dua biçimidir. Ancak bu sınırlama yüzeysel bir tanımdan ibarettir. Çünkü Gülbank’ın kökleri, İslam öncesi Türk kültürüne kadar uzanır. Orada da sözle yapılan dua, kutsal sayılırdı. Bu gelenek, İslamiyet’le birlikte tasavvufî bir derinlik kazanmış, Bektaşilikle şekillenmiş, Alevilikle toplumsallaşmıştır.
Alevi-Bektaşi öğretisinde “söz”, Tanrı’nın yansımasıdır. Gülbank bu anlayışın ete kemiğe bürünmüş halidir. Bu nedenle Gülbank’ı sadece bir mezhebe indirgemek değil, bir yaşam felsefesi olarak görmek gerekir.
Toplumsal Dönüşüm ve Gülbank’ın Günümüzdeki Yeri
Modern zamanlarda, özellikle kentleşmeyle birlikte Gülbank geleneği büyük bir değişim geçirmiştir. Artık cem evlerinde mikrofonla, hatta dijital platformlarda bile Gülbank okunur hale gelmiştir. Bu durum, geleneğin ölmediğini, aksine çağın ruhuna uyum sağladığını gösterir.
Bugün bir Gülbank duyduğumuzda, sadece dini bir ritüeli değil; bin yıllık bir kültürel mirası dinleriz. O dua, Anadolu’nun çok katmanlı tarihinden, halkın acılarından, umutlarından süzülüp gelir. Her “Gülbank çeken” aslında geçmişle bir bağ kurar, kendi kimliğini yeniden hatırlar.
Sonuç: Gülbank Bir Mezhep Değil, Bir Hafızadır
Gülbank’ı “hangi mezhepten” sorusu üzerinden okumak, onu dar bir kalıba hapsetmek olur. Evet, kökeni Alevi-Bektaşi geleneğine dayanır; fakat özünde insanı merkeze alan, sevgiyle yoğrulmuş bir inanç pratiğidir. Gülbank, Anadolu’nun kültürel hafızasında yankılanan bir sestir — geçmişle bugünü, insanla ilahı buluşturan o kadim nida…
Bu nedenle her Gülbank’ta, bir dua kadar bir tarih, bir inanç kadar bir kimlik saklıdır. Ve o kimlik, hâlâ aynı sesle yankılanır: “Ya Allah, ya Muhammed, ya Ali!”